लेखक–प्रेम विश्वकर्मा 

कानुनद्वारा तिरस्कृत, शूद्र, मूलधारबाट पन्छाइएका, सीपहीनहरूले कजाएका सीपका धनी, घोचिएका, मिचिएका, सेवा गर्दागर्दै नथाकेका दलित देशैभरि छरिएका छन् । तराईमा अधिकांश दलित भूमिहीन छन् । मुलुकको साक्षरता ६५.९ प्रतिशतमध्ये पुरुष ७५.१ प्रतिशत र महिला ५७.४ प्रतिशत छन् । दलित ३३ प्रतिशतमात्र साक्षर छन् । निजामती सेवामा दलितको उपस्थिति जम्मा १ प्रतिशत छ ।

दलित विद्यार्थी

पहाडका ७ र तराईका १९ जाति दलित आयोगमा सूचीकृत छन् । मोफसलका ९९ प्रतिशत दलित बालबालिका सामुदायिक विद्यालय पढ्छन् । एक कक्षामा भर्ना भएका एक तिहाइभन्दा कम दस कक्षा पुग्छन् । कक्षा चढ्दै जाँदा संख्या र गुणस्तर खस्किँदैछ । नपढेका अभिभावक भएकाले विद्यालय नै सिकाइको केन्द्र हो । सिकाए पढ्यो, नत्र खेलेर बितायो ।

सरस्वती पूजामा दलित विद्यार्थीलाई छुट्टै राखेर प्रसाद दिइन्छ । धारो नभएको विद्यालयमा दलित विद्यार्थीलाई जगबाट धारो बनाएर पानी दिन्छन् वा दिँदै दिँदैनन् । गैरदलितसँगै बसेर खाँदैनन् । बराखीको शिक्षकले दलितको गृहकार्य जाँच्दैन । घर, मन्दिर, धारा, स्कुल, कक्षाकोठा सबैमा विभेदै–विभेद । अनि कसरी पढ्छन्, सामुदायिक स्कुलमा दलितका सन्तान रु

घरपायक शिक्षक

शिक्षामा भन्दा शिक्षकमा गुणस्तरीयता चाहिन्छ । शिक्षक स्कुलमा भन्दा घरधन्दामा व्यस्त छन् । उनीहरू राजनीतिक कार्यकर्ता पनि हुन् । ब्याज खाने साहु । गाउँकै स्कुल पढाए पनि भयो, नपढाए पनि भयो । तलब आइहाल्छ, किन मरिमेट्ने रु विद्यार्थी पास नभए अभिभावक र विद्यार्थीलाई दोष । व्यवस्थापन समितिमा शिक्षकभन्दा कम योग्यता र उमेरका आफ्नै भाइसाथी र कनिष्ट छन्, जसलाई फकाउन, फुर्काउन, घुर्की लाउन सकिन्छ ।

घरमा छुवाछूत गर्ने, विद्यालयमा किन नगर्ने रु गाउँकै शिक्षक भएकाले विभेदमा कमी आएन । पानी र पाक्शिक्षामा दलित विद्यार्थी बञ्चित हुन्छन् । चलनचल्तीको भूमिका दिइन्छ । पेसामा परिवर्तन, व्यवहारमा पुरातन । चेतनामा परिवर्तन, सभ्यतामा पुरातन । बाबुबाजेले चलाएको चलन स्थानीय शिक्षकले तोड्ने आँट गरेन । बाहिरबाट आएको शिक्षक विभेदमा लचक देखियो । बसाइँ–सराइले परिवर्तन निम्त्याउँछ ।

कार्यालयको भूमिका

शिक्षा कार्यालयले विद्यालयको भेदभाव मापन गरेन । शिक्षक, हेड शिक्षक, स्रोतव्यक्ति, निरीक्षक, शिक्षा अधिकारी र अधिकांश विद्यार्थी गैरदलित छन् । छुवाछूतका सवालमा सबै मौन । आफू पीडामा परेकै छैन । उजुर परे पनि गाउँको कुरा गाउँमै मिलाऊँ भनिन्छ । नछुनु नैसर्गिक अधिकार ठान्छ । त्यहींको वासिन्दा उनैकोमा गोठालो, खेतालो गर्नुपर्ने हो, किन दुश्मनी गर्नु भन्छ, पीडित रु विद्यालय निरीक्षक विद्यालयमा छुवाछूतका विषयमा सोधखोज गर्दैनन् । आफू दलित परिएन । छुवाछूतका विषयमा कुरा उठाएर आफ्नै जातसँंग किन क्रान्तिकारी बन्ने ?

कार्यकर्ताको दायित्व

शिक्षक गाउँका टाठाबाठा भएकाले दलीय राजनीति धानेका छन् । लोकतन्त्रवादीहरू छुवाछूतलाई धर्म र संस्कारलाई दोष दिन्छन् । वामपन्थीहरू जातपात र धर्म नमान्ने तर अहिलेलाई जात तोड्ने आँट गर्दैनन् । घर बाहिर सँंगै बसेर खाइन्छ, तर गाउँघरमा बुढापाकाले मान्दैनन् भन्छन् । परिवर्तन गर्ने आँट कसैको हुँदैन । समाजलाई दोष दिएर कमजोरी लुकाउने प्रवृत्ति छ । दलित जसरी पनि भोट दिन्छन् । जुनसुकै पार्टीको मिटिङमा बाहिरै बसेर सुन्छन् । सिद्धान्त जान्या छैन, जसको हावी छ, उसैलाई भोट ।

पुर्खाको चलन

संविधान र कानुन मान्ने हो भने छुवाछूत र भेदभाव हुँदैनथ्यो । संविधान र कानुन नमान्ने अपराधी हो, हामी नमान्दा पनि अपराधी भएनौं । हामी धर्ममा अडिएका छौं, हामीलाई परम्पराले छेक्यो, पुर्खाले चलाएको चलन संविधानले रोकेन । हाम्रो कानुन पालना गरे पनि हुने, नगरे पनि हुने । हामीलाई पेसागत मर्का पर्दा युनियन, सम्बन्धित निकाय र न्यायालय धाउँछौँ । तर आफै न्याय गर्ने ठाउँबाट संविधान र कानुन मिच्दा अपराधबोध भएन ।

पेसा कब्जा

सनातन वैदिक धर्मले दलित जातिलाई काम लाग्ने पेसा दियो । अहिले ती पेसा गैरदलितको कब्जामा भए । बाहुनले रक्सी र मासुको व्यापार रोजे, छुवाछूत छोडेनन् । पेसा तोडियो, भेदभाव तोडिएन । विद्यालय जस्तो पवित्र ठाउँमा गुरुहरूबाटै छुवाछूत भयो, सरोकारवाला निकायले कारबाही गरेन ।

शरम मान्नुपर्ने हो– शिक्षकले, स्रोत व्यक्तिले, विद्यालय निरीक्षकले अनि शिक्षा अधिकारीले । कामीले भाँडाकुँडा र हातहतियार बनाउँछन्, सामानको सम्मान गर्‍यौं, बनाउनेलाई घृणा । दमैले लुगा सिलाउँछन्, लुगाको इज्जत गर्‍यौं, सिलाउनेलाई तिरस्कार । सार्कीले जुत्ता बनाउँछन्, जुत्ताको सम्मान गर्‍यौं, सिलाउनेलाई अपमान । न यी पेसा अपनउनेलाई नवकामी, नवदमाई र नवसार्की बनाउन सक्यौं । पेसा हत्याइयो, जात जहाँको त्यहीं छाडियो ।

जबर्जस्ती हिन्दु

दलितहरू जबर्जस्ती हिन्दु हुन् । उनीहरूको थर, गोत्र र संस्कार बाहुन, क्षत्रीसँग मिल्छ । वर्णाश्रम व्यवस्थाको कान्छो वर्ण । उपल्ला जातिबाट पेलिएको, हेपिएको र दलिएको छ । उनीहरू इष्टदेवताको मूर्तिका जन्मदाता भए पनि छुन र दर्शन गर्न पाउँदैनन् । पूजाको प्रसाद खुसी मनले दिंँदैनन् पुजारी । दलितहरू हिन्दु नै होइनन् । ‘पनि’ हिन्दु हुन्, गैरदलितले दलित पनि हिन्दु हुन् भन्छ । हिन्दुको जनसंख्या ८० प्रतिशत नघाउन दलितहरू पनि हिन्दु भए । दलितले आफूलाई हिन्दु माने, हिन्दु धर्मले उनीहरूलाई अनुयायी मानेन ।

दलितको भूमिका

हिजो बाबुबाजेले पढेनन्, मैले नपढेर चल्यो, यिनलाई किन पढाउनुपर्‍यो रु आज पढ्न पठाएकै छ, पढ्ला नि । दिनभरि काम गर्‍यो, साँझ एक–दुई गिलास लियो । छोराछोरी स्कुल गएरगएनन्, स्कुलमा के पढे सोधिएन । पास भए छोराछोरीले जानेर, नभए शिक्षकले नपढाएर । अशिक्षित अभिभावक, शिक्षाको महत्त्व नबुझेको समूह । शिक्षा नैसर्गिक अधिकार हो भन्ने नबुझेका । आफूले नपढेर धोका पाइयो भन्ने नजानेका । शिक्षा र अधिकारका विषयमा थोरै चेतना पलाएको छ ।

अन्त्यमा, महाकवि कालीदास ‘क’ दुब्लाएको देखेर रोए रे, हामी सिंगो दलित शिक्षा भासिँदा रोएनौं । शिक्षक तालिममा दलित विद्यार्थीको अवस्थाबारे चर्चा गरौं । शिक्षकले विद्यालय, समुदाय र घरमा छुवाछूत गर्दिन भनेर सपथ ग्रहण गराऔं ।

स्रोतव्यक्ति, विद्यालय निरीक्षक र शिक्षा अधिकारीले विद्यालयमा छुवाछूतका घटना भएरनभएको अनुगमन गरौं । छुवाछूत गर्ने शिक्षकलाई सम्झाऊँ–बुझाऊँ, नमाने दण्ड दिने आँट गरौं । उत्पादित वस्तुलाई जस्तै बनाउनेलाई पनि सम्मान गरौं । परिवर्तनलाई व्यवहारमा उतारौं ।